نایین در منطقه‌ای بیایانی و کویری واقع شده است. بطوری که خشکسالی‌های ادواری و خشونت‌های آب و هوا و شرایط بسیار نامناسب جغرافیایی در طول قرن‌ها، تاثیر لازم را بر چهره این شهر گذاشته است. نایین هیچگاه چشمه‌های جوشان و کوه های سر به فلک کشیده نداشته است. همچنان که هرگز باران‌های طولانی و به موقع کام خشک زمین شوره زارش را تر نکرده است. اما در گذر زمان، نایینی‌هایی سخت کوش و پر تلاش با اتکاء به لططف بی دریغ الهی و برخورداری از اراده‌ای پولادین «.. به دنیایی مادی ورفاه دنیوی پشت نموده و با تحمل درد و رنج و سختی و پایداری در مقابل مشکلات و نابسامانی‌ها و گذر از خارها جانگزا به قله معرفت دست یافته و تشنگان دانش را به بوستان فضلیت نوید داده و مشتاقان حکمت را به بزم خویش فراخوانده‌اند...» فرمانی که مرحوم بلاغی در کتاب تاریخ نایین آورده و مربوط به سال 700 هجری است بیانگر آمادگی نایین برای گسترش تشیع است. این فرمان مشخص میکند شخصی که در این برای خطاب مسجد جامع نایین اعزام شده از سادات شیعه بوده است. بهر حال، نایین با این سابقه دینی و فرهنگی وعلمی از دیر باز فرهیختگان واندیشمندانی داشته که برخی از آنان در زمره نام آوران علم و ادب و عرفان و شعر و خوشنویسی و طب و سایر رشته‌های هنر و فرهنگ اسلامی کشورمان به حساب می‌آمده‌اند. به یغین معرفی کامل این بزرگان معرف خود سایتی جداگانه می‌طلبد. بنابراین در این بخش با معرفی اجمالی برخی از این بزرگان یادشان را گرامی می‌داریم. توضیح این نکته را نیز ضروری می‌داند که اسامی این بزرگان به ترتیب حروف الفبا آمده و سعی بر این بوده است که حتی الامکان بزرگان رشته‌های مختلف و مربوط به زمان‌های گوناگون (هر چند مختصر) مورد معرفی قرار گیرند. 1- امامی: میرزا حسین آقا. (تولد 1295 شمسی، وفات 1351 شمسی) 2- بقائی نایینی: میرزا باقر خان ادیب (تولد ؟، وفات1302) 3- بقائی نایینی: جلال (تولد 1288 شمسی، وفات 1376 شمسی) 4- بقائی: میرزا محمد خان (غوغا) (تولد 1260 شمسی، وفات؟) 5- بلاغی: سید حسن (مجتهد نایینی) (تولد ؟، وفات 1312 شمسی) 6- بلاغی: عبدالحجت (تولد 1280 شمسی) 7- بلاغی: صدر الدین (تولد 1290 قمری، وفات ؟) 8- پیر زاده: حاج محمد علی (تولد 1251 قمری، وفات 1321 قمری) 9- پیر نیا : ابو الحسن خان (معضد السلطنه) (تولد؟، وفات 1318 شمسی) 10- حسن پیرنیا: مشیر الدوله دوم (تولد 1261 هجری، 1252 شمسی - وفات 1354 هجری، 1314 شمسی) 11- پیرنیا: دکتر محمد کریم (تولد 1301 شمسی، وفات 1376 شمسی) 12- پیرنیا: میرزا نصرالله خان مشیر الدوله (تولد ؟، وفات 1325 قمری) 13- جامع نایینی: محمد نقی (محیط) (تولد 1300شمسی، وفات؟) 14- جلالی نایینی: دکتر سید محمد رضا (تولد 1297 شمسی) 15- جلوه: حکیم میرزا ابوالحسن (تولد 1238 هجری قمری، 1314 شمسی) 16- حاج عبدالوهاب نایینی: (جد خاندان پیرنیا) (تولد1118 قمری) 17- حاج محمد حسن کوزه کنانی: (جد خاندان پیرزاده) (تولد 1152 قمری، وفات 1250 قمری) 18- حاج ملا محمد حسن (مرتاض): (تولد 1275 قمری، وفات 1354 قمری) 19- طباطبایی نایینی: حاج میرزا محمد سعید (تولد 1293 هجری 1255 شمسی، وفات 1378 هجری، 1337 قمری) 20- حاج میرزا محمد حسین غروی نایینی: آمیرزای نایینی (تولد 1277 قمری نایین، وفات 1255 قمری نجف اشرف) 21- رحیمی نایینی: دکتر مصطفی (تولد 1304 شمسی) 22- سالک: حاج محمد رضا. 23- صفاء السلطنه نایینی (علیخان): (تولد 1246 هجری قمری، وفات 1318 هجری قمری) 24- صفا ء السلطنه دوم (عباس خان): (تولد 1282 قمری قمری، وفات 1358) 25- طباطبایی نایینی: میرزا رضاخان (تولد 1290 هجری، وفات 1350 هجری، 1310 شمسی) 26- طرب نایینی: 27- عالم نایینی: (حاج میرزا محمد محیط) (تولد 1278 قمری، وفات 1333 قمری) 28- عامری نایینی: علی محمد (تولد 1280 شمسی، وفات 1357 شمسی) 29- دکتر حسین فاطمی : 30- ملا حسن نایینی: (آرندی) (وفات 1270 هجری) 31- ملا محمد حسن (مرتاض): (تولد 1275 هجری، وفات 1354 هجری) 32- محمد علی مصاحبی: (عبرت نایینی) تولد 1258 هجری. 33- میرزا ابوالقاسم نایینی: (سلطان الحکماء) (تولد 1245 هجری قمری، وفات 1322 هجری قمری) 34 – میرزا رفیع الدین طباطبایی (میرزا رفعیا) 35- نوری نایینی: (دکتر محمد سعید) تولد 1321 شمسی.
مرحوم امامی نایینی شعرای نایین را از اوائل دوران قاجار به ترتیب حروف الفبا ذکر میکند. این شعرا عبارتند از: میرزا ابوالقاسم خان جوهر الشعراء، میرزا باقر خان ادیب، جلال بقایی، میرزا حسین علی تاج الحکماء، میرزا حسین خان وزیر زاده (طایر)، سید حسن رجا، سید حسن تمر، سید حسن مصطفوی (سرشار)، حسینعلی پیرنیا، میرزا عبدالوهاب خان شجاع السلطان، سید عبدالحجت بلاغی، میرزاخان تلگرافچی، دکتر علی پیرزاده، میرزا علی خان صفاء السلطنه (مشتاقی)، ملا علی فارغ الشعرا، حاج میرزا کوچک، حاج میرزا محمد مجتهد، میرزا سید محمد خان بزرگ، میرزا سید خان مجتوبی عترت، میرزا سید محمدخان نبوی، حاج آقا محمد علی پیرزاده، میرزا محمد علی عبرت، میرزا محمد علی مشعل الشعرا، میرزا محمود امام جمعه، میرزا مصطفی وکیلی، میرزا محمد سعید امامی (متخلص به فردی)، میرزا محمد علی امامی.
نماز عید سعید قربان با حضور انبوه بندگان پروردگار جلیل و پیروان ابراهیم خلیل رأس ساعت ? صبح عید در مسجد گلزار شهدای به امامت حجه الاسلام والمسلمین حاج آقا عرب بافرانی برگزار شد و سپس به ایرادخطبه های نماز پرداختند همچنین همزمان با روز عرفه مراسم دعای عرفه امام حسین (ع) در مسجد گلزار شهدای بافران برگزار شد.
از تولد تا اجتهاد میرزا محمد حسینی نایینی، فرزند حاجی میرزا عبد الرحیم ، شیخ الاسلام نایین در سال 1277 هجری قمری در شهر نایین در استان اصفهان به دنیا آمد. وی پس از فراگیری مقدمات علوم دینی در زادگاهش، در سن 17سالگی جهت ادامه تحصیل به اصفهان رهسپار گردید و در منزل حاج محمد باقر اصفهانی اقامت گزید. در حوزه علمیه اصفهان، دانش‌های مقدماتی را به پایان رسانید و علم اصول را از ابوالعلی کرباسی و فلسفه و کلام را از محضر بزرگانی چون شیخ جهانگیر خان قشقایی، شیخ محمد حسن هزار جریبی و شیخ محمد تقی نجفی اصفهانی و فقه را نزد محمد باقر اصفهانی فرا گرفت. سپس در سال 1303 هجری قمری برای ادامه تحصیل راهی عتبات می‌شود و پس از توقفی کوتاه وارد سامره می‌شود و ازتدریس اساتیدی چون سید مجدد شیرازی، سید اسماعیل صدر سید محمد فشارکی بهره می‌برد و در این حوزه است که مورد توجه ویژه میرزای بزرگ شیرازی واقع می‌شود و در اواخر دوران مرجعیت میرزای بزرگ در کاره‌های مهم به ایشان کمک میکند و حتی نگارنده ویژه نامه و بیانیه‌های میرزای بزرگ می‌شود. تا این که پس از مرگ ایشان در سال 1314هجری قمری وارد حوزه کربلا می‌شود و سپس به حوزه نجف مشرف شود از درس آخوند خراسانی سیراب می‌گردد و در اینجا نیز به دلیل توانمندی‌های علمی که داشت طرف مشورت آخوند خراسانی قرار می‌گیرد و یکی از اعضای هیات استفاء ایشان می‌شود. از نظر علمی سر آمد روزگار بوده به گونه‌ای که آقا بزرگ تهرانی از مقام علمی و آگاهی ژرف ایشان بر دانش‌های مختلف سخن می‌راند و به ویژه در زمینه علم و اصول وی را مجدد بشمار می‌آورد. بدین ترتیب نایینی برسکوی بلند استادی در حوزه نجف اشرف قرار می‌گیرد و دیری نپایید که درس تحقیقی و علمی او مورد توجه بسیاری از علما قرار گرفت به نحوی که حوزه درس او جایگاه بلندی برخوردار گردید و پس از حوزه درس آخوند خراسانی مقام اول را بدست آورد. شیوه تدریس ایشان مبتنی بر آگاهی‌های علمی و تحقیقات متکی بر استدلال و برهان بود. چنانچه به رغم آقا بزرگ تهرانی، نایینی دقت نظر و باریک بینی بی‌مانندی داشته است. از ویژگی‌های نایینی، آگاهی از پدیده‌های تاریخی در بررسی و تحلیل مسایل و پدیده‌های علمی، سیاسی، اجتماعی است. وی آگاه به زمان بود و شاید این صفات بود که در او حسن مسئولیت در برابر آینده اسلام و کشور ایجاد کرده و او را وارد فعالیت‌های سیاسی نموده است.
