پیدایش صنعت و هنر فرش در نایین به شهادت کتاب تاریخ نایین تالیف عبدالحجت بلاغی با بنیان گذاری اولین مدرسه نایین ارتباط دارد. در سالهای آغازین نهضت مشروطه ایران یکی از فضلا به بنام « ادیب نایینی» در دهه 1290 شمسی در کنار مکتب خانه های سنتی مرسوم، مدرسه ای جدید به سبک مدارس امروزی را در نایین تاسیس نمود. در سالهای 1296 شمسی تا 1307 فردی بنام میرزا جلال پیرزاده که ناظم مدرسه بود متوجه گردید که بسیاری از دانش آموزان علیرغم هوش و استعداد فوق العاده پس از اخذ تصدیق ابتدائی به دلیل ضعف اقتصادی بعنوان نیروی مولد کار در خدمت اقتصاد غالباً کشاورزی و کارگری خانواده قرار گرفته و ناچار به ترک تحصیل می باشند.
لذا در سال 1302 شمسی با هزینه شخصی کلاس فنی در مدرسه ایجاد نموده و از دو برادر بنامهای میرزا سید حسین و میرزا سید جواد سجادی که با هنر قالی بافی در منطقه اراک آشنا شده بودند دعوت به همکاری و آموزش نمود، که طی دو سال دانش آموزان با ذوق را با این هنر آشنا نمود. اگر چه میتوان این دو برادر را جزء اولین بافندگان فرش در نایین قلمداد نمود ولی مردم نایین از دیر باز با هنر بافتن زیلو، پلاس و گلیم و جامه های دست باف کرباسی با استفاده از پنبه های تولیدی در اقلیم کویر آشنا بوده اند و حتی سالیان متمادی با استفاده از موی شتر اصلی ترین جامه مردم «عبا» را تولید نموده اند.
بدین سبب میتوان به فراست و تیزبینی آن معلم دلسوز پی برد که با تغییر چرخه تولید و بافت، هنر بافتن مردم منطقه را به هنری پرسود و منفعت سوق داد. به موازات کار مدرسه بانوئی قالیباف که اصالتاً اهل اراک بوده و با فردی اهل نایین ازدواج نموده بود، در منازل به آموزش زنان و دختران همت گماشت و طولی نکشید که اولین کارگاه قالی بافی با مساعی فردی بنام حاج ملا قاسم صادقی در محله چهل دختران نایین شروع به تولید فرش نمود.
در ابتدا به دلیل نبود طرح و نقشه بومی از طرحهای اصفهان و ... استفاده می شد که به مرور افرادی همانند برادران حبیبیان خصوصاً حاج فتح اله حبیبیان، علی محمد رهنما، سید محمد برهانی، ولی اله شرعی، مرتضی پهلوان صفائی، با استعانت از طبیعت کویری و فرهنگ غنی مردم و با الهام از معماری و گچ بریهای مسجد جامع نایین « متعلق به قرن دوم تا چهارم هجری» به ابداع طرح و نقشه پرداخته و بافنده خلاق که با هنر بافتن از پیش بیگانه نبود دقت، نظم و سلیقه را چاشنی کار نموده و این محصول ظریف را جایگزین عبا (که با تغییر پوشش عمومی در حال منسوخ شدن بود) نمود.
از میان افراد فوق الذکر خانواده حبیبیان بعنوان یکی از بانیان صنعت فرش نقش اصلی و اساسی تری در جنبه های هنری و تزیینی فرش ایفا نمود که به دلیل کیفیت بالای فرشهای ابریشمی محصول کارگاههای آنان، با مارک نایین ـ حبیبیان به شهرتی عالمگیر دست یافته که بیشتر آن به کشورها اروپائی و آمریکایی به فروش رسیده و می رسد.
پس از تکثیر تصاعدی دارقالی در کمتر از دو دهه صنایع مادر و جانبی عمدتاً سنتی و دستی همانند نخ ریسی، نخ تابی، چله دوانی، نقشه کشی ، رنگرزی، رفوگری، قالیشویی و قالی سازی بطور کاملاً مستقل خودکفا و بومی در نایین بوجود آمد که بعنوان مثال برای رنگ آمیزی خامه با شیوه های کاملاً سنتی از مواد موجود در طبیعت همانند پوست انار، پوست گردو و روناس استفاده می گردد.
مواد اولیه مورد نیاز تولید فرش عبارت است از خامه، ابریشم، نقشه و طرح که بطور کلی نقشه حائز اهمیت بوده که ظرافت و رنگ آمیزی خارق العاده بعضاً 5/1 تا 2 برابر به ارزش آن افزوده و به نظر اهل فن نقشه خوب توانائی پوشاندن دیگر عیوب قالی را خواهد داشت.
از جمله نقشه های مورد استفاده می توان از طرحهای لچک و ترنج، شکارگاه، گلدانی، گلی مرغی، درختی یا جنگلی نام برد که با کاربرد رنگهای یشمی، کرم وسرمه ای در متن فرش و ترکیبات دیگر رنگها همانند عنابی، نخودی، قرمز، سفید در حواشی استفاده گردیده و از ابریشم برای ، برگها و ساقه گیاهان استفاده گردیده که این امر از تداخل رنگها جلوگیری می نماید.
معیار ظرافت فرش از لای نخ چله معین که در انواع 4 لا، 6 لا، 9 لا در نوسان بوده که نوع 4 لا کمیاب بوده و ظرافت تار و پود آن به حدی است که برای بافت نیاز به سرپنجه های نازک و برای نقشه خوانی نیاز به بینائی قوی است که این کار از عهده نوجوانان 8 تا 10 ساله ساخته است.
بافت قالی به روش گره زدن بصورت یک جفتی بوده که همانند بسیاری از کارها که تقلب در آن رایج بوده بعضاً دو جفتی هم گره زده می شود که البته باعث پایین آمدن کیفیت بافت می گردد.
بهرحال قالی های نایین بیشتر 6 لا و 9 لا بوده و اندازه مرسوم فرش های نایین بیشتر 6 و 9 متر بوده که متاثر از تقاضای بازار اندازه در نوسان می باشد. بطور مثال اندازه فرش موسوم به پشتی 80*20/1، اندازه قالیچه یا پرده ای 170*70/2 بوده و قالی 12 متر و 24 متر و حتی 1500 متر مربع تولید گردیده و در سالهای اخیر طرحهای ابتکاری گرد با قطرهای 60 سانتی متر و قطرهای 2 و 3 متر و حتی بیشتر بافته شده است. رج شمار بیشتر فرشهای نایینی بین 50 تا 70 گره در هر 5/6 سانتی متر یا 7 سانتی متر می باشد. متاسفانه در سالهای گذشته به دلیل سیاستهای انقباضی و جلوگیری از صادرات ، سرمایه گذار مجبور گردید تا مواد اولیه فرش و اهل فن آن را جهت تولید به کشورهای همسایه سوق داده که عملاً این صنعت در کشورهای مجاور نیز به طور ناخواسته احیاء گردیده و به مرور در حال قبضه بازار مصرف می باشد. از طرف دیگر بدلیل قیمت بالای مواد اولیه و قیمت پایین محصول داخلی و عدم صرفه اقتصادی، این حرفه با مشکلات عدیده روبرو بوده که با روی نیاوردن جوانان به آن، به تدریج منسوخ خواهد گردید، که می بایست متولیان امر جایگاه فرش را به عنوان یک کالای اقتصادی - صنعتی دوباره تعریف نموده و با کنترل و نظارت بر تمامی شئون، جایگاه آن را به عنوان یک کالای ارز آور در اقتصاد بین الملل حمایت و تقویت نمایند.
اگرچه هر انسان هنر دوستی در مقابل هنر سرپنجه بافنده سرتعظیم فرود می آورد ولی شاید به مصداق تمثیل عامیانه ((گوزه گر ازکوزه شکسته آب می خورد)) نسبت به این هنروران بی نام و نشان که با فرسایش قوای جسمانی خود به خلق نقشهای بدیع پرداخته و از دسترنج خود کمتر بهره مند گردیده اند غرق محبت و حتی تاثر خواهد گردید.
در پایان قطعه زیبای دختر قالیباف سروده شاعر توانای معاصر مرحوم جلال بقائی نایینی که با دستمایه قرار دادن این تمثیل شعری را به رشته نظم در آورده به عنوان حسن ختام درج می گردد.

تهیه و تنظیم:
محسن میرزابیگی نایینی
کارشناس مسئول سیاسی و اجتماعی